ÇÖMLEKÇİ VE ARAFİLBOY
NÜFUS HAREKETLERİ
İsmail Fandaklı
Doğal güzellikleri ve tarihi gerçeklerle antik Trabzon kentinin önemli bir yerleşim yeri olan Arafilboy ve Çömlekçi, geçmişiyle tarihi sayfalarına altın harflerle yazılacak. Korunaklı bir yamaç ve koyda yaşayan geçmişin insanları, çok güzel zamanlara tanıklık etmiştir.
Şehrin doğu varoşu diye bilinen Çömlekçi'nin doğu sahilinde, şehri ve limanı düşman gemilerine karşı koruyan “Telli Tabya” denilen bir tabya vardır(1).
Değirmendere (Piksidis, yani şimşir), Gümüşhane'nin yakınından gelen orta büyüklükte bir çaydır. Vaktiyle burada çok şimşir varmış. Çayın üzerinde beş gözlü yüksek ve büyük bir kargır köprü vardır. Alabalığı, sazan ve başka çeşit balıklar bulunan bu çay bazen taşarak tahribata sebep olur. Çayın yukarı tarafında, setlerle hızla akıtılan su, değirmenleri işletir. Bundan dolayıdır ki çaya “Değirmen Deresi” adı verilmiştir.
Arrianos, “İsos Irmağı” olarak zikrettiği bu yerde bazı bina ve tapınaklar gördüğünü söyler. Çay çok hızlı aktığı için sahil taş ve kumla dolar. Daha yukarıda, yerden köpürerek fışkıran Gılgılsu vardır. Cahil halk bunu bir mucize sanarak oraya dua etmeye giderdi.
Trabzon'un şimdiki limanı Çömlekçi'dir. Kanida, Tuzluçeşme, Taşdirek, Kemerkaya, Mumhaneönü ve kalenin önünde Moloz'da küçük limanlardır. Limanlar her türlü ihracat ve ithalat ile çok faal bir vaziyettedir. Kara yolu ile en çok yapılan ihracat Halep, Şam, Bağdat ve Hindistan'a kadar sevk edilen kenevir üzerinde olur. İstanbul'a ve Rusya'ya da şarap, tütün ve fındık sevk edilir.
Hoşoğlan veya Ağaçbaşı, Boztepe'nin güneyinde şehrin sınır noktası sayılır. Karadan şehre gelen bütün yolcular buradaki dağ geçidinden geçmeye mecbur olup, paşanın memurları yolcuların kağıtlarına burada bakarlar. Aynı yerde bulunan Hoşoğlan çayının adına dair mevcut bir rivayete göre, Sultan Mehmed orada idam ettirdiği güzel bir gencin masumiyetini anlayınca “Vah hoş oğlan” demiştir(2).
1523 defterinden başlayarak “mahalle-i Dafnunda”, nam-ı diğer “Çömlekçi” olarak ilk kez geçmektedir.
Rumca ‘daphnous’ (Türkçe defne de bu kelimeden çıkmıştır) kelimesinin bir hali olan Dafnunda, şehrin doğu varoşlarında, deniz kenarında eskiden kurulmuş bir kesimin adıydı. Yirminci yüzyılın başlarına kadar bölge Rumlar tarafından Daphnous adı bilinmekle birlikte, bu bölgenin adı Çömlekçi Mahallesi olmuştur.
Daha sonraki 1553 ve 1583 kayıtlarında da Çömlekçi Mahallesi yer almaktadır. Söz konusu üç kayıtta da Arafilboy (Aya Filibo) Mahallesi'nin kaydına rastlanmıyor. 1523 ve 1553 yılı kayıtlarında Pikşid (Değirmendere) mahalle olarak yer alırken, 1583 kaydında yer almadığı görülür. 1740 - 1742 kayıtlarında da Çömlekçi(ler) Mahallesi'ni yine görmekteyiz. 1754'te kayıtlara geçen on yedi Trabzon mahallesi arasında Çömlekçi Mahallesi de yer alıyor.
1876 yılına gelindiğinde Trabzon'un mahalle sayısı 37'dir. Ancak bu kayıtlarda “Çömlekçi” diye bir kayda rastlanmaz. Bu sefer mevcut mahalleler arasında Aya Filibo (Arafilboy) Mahallesi'nin yer aldığını görmekteyiz. Aynı şekilde 1916 yılına gelindiğinde kentin mahalle sayısı 38'dir ve bunların arasında Ayafilibo Mahallesi yer alırken, Çömlekçi adının yer almaması dikkat çekicidir.
Bu kayıtlardan da anlaşıldığı gibi, zaman zaman sadece sınırlar değişmiyor, mahalle sayılarında da azalma veya artışlar olabiliyor.
Çömlekçi Mahallesi'nin bir bölümünü İskenderpaşa'ya, Arafilboy Mahallesi'nin de ilk rampasının güney batısında kalan kısmını Aşağı Boztepe Mahallesi'ne bağlı olarak görüyoruz kayıtlarda. Bir başka ilginç nokta da, Çömlekçi Mahallesi'nin şimdiki Limonlu Sokak'ın batısında kalan bölümü İskenderpaşa Mahallesi'ne bağlı olurken, diğer tarafı, yani doğusu Piksidis (Değirmendere) Mahallesi kayıtlarında yer alıyor. Hal böyle olunca da “Çömlekçi” adını mahalle listesinde göremiyoruz. Başka bir tarihteki kayıtlarda da “Ayafilibo” adı yer almayıp, ikisi birden Çömlekçi Mahallesi diye adlandırılıyor. Bu yüzdendir ki nüfus kayıtlarında “Ayafilibo maa Çömlekçi” diye yazılmış.
27 Kasım 1908 tarihinde resmen kurulan İttihat ve Terakki Cemiyeti Trabzon Şubesi'nin, 7 - 11 Mart 1912 tarihleri arasında gerçekleştirilen seçimlerinde Aya Filibo Mahallesi'nin üçe ayrıldığını görürüz: Aya Filibo Müslüman Mahallesi, Aya Filibo Ermeni Mahallesi ve Aya Filibo Rum Mahallesi.
1521 ve 1553 tahrir defterlerinde mahalle-i Pikşid, nam-ı diğer Değirmenderesi. Bunun surla çevrili şehrin üç kilometre doğusunda, Kara Deniz'e dökülen nehrin adı olan Pyxites'in (şimşir ağacı) Osmanlıca tercümesi olduğu açıkça belli olmaktadır. Onaltıncı yüzyıl sonlarında resmi kullanımdaki Pikşid adının yerini Türkçesi Değirmenderesi almıştı(3). Ancak 1817 yılında bile Bijişkyan, Değirmenderesi'nin Rumcasını Piksidis olarak vermektedir. Bugün şehrin bu kesimi hâlâ Değirmenderesi adıyla tanınmaktadır.
Görüldüğü gibi ilk kez 1523 tarihindeki tahrir defterlerinde yer alan Çömlekçi Mahallesi'ni bundan önceki 1521 tarihli tahrir defterinde göremiyoruz. Çok daha sonraki yıllarda yerleşim birimi olmuş Pikşid Mahallesi'nin kayıtlarda yer alması çok ilginç.
1834 nüfus sayımı sonuçlarına göre defterde Trabzon kazasına bağlı 32 mahallenin nüfus sayım sonuçları bulunmaktadır. Ancak Muhyiddin ile Zeytinlik, Ayafilibo ile de Çömlekçi Mahallelerinin birlikte yazılması sebebiyle gerçek mahalle sayısının 34 olduğu anlaşılmaktadır.
1523, 1553 ve 1583 yıllarına ait tahrir defterlerinde bu mahallelerin büyük çoğunluğu bulunmaktaydı. Nüfus defterinde, tahrir defterindeki mahallelerden farklı olarak Musapaşa, Şirinhatun, Kule, Mollasiyah, Muhyiddin, Zeytinlik, Yenicuma, Tekke, Boztepe-i Bâlâ, Boztepe-i Zir, Kemerkaya ve Çarşu Mahallelerinin bulunduğu anlaşılmaktadır.
Enver Paşa'nın 1915'te yer - mahalle adlarıyla ilgili kararıyla Türk ve Müslüman olmayan bütün adların değiştirilmesi emredilir. Söz konusu emirle Trabzon'da birçok yerleşim yerinin adı değişirken, Ayafilibo Mahallesi de, “Kudretiye Mahallesi” olarak kayıtlara geçer.
Cumhuriyet döneminde “Esentepe Mahallesi” olan mahallede son yıllarda isim tartışmaları hâlâ sürüyor. Her ne kadar "Arafiloy" adını alma çabaları sürse de, her iki mahallenin nüfusu giderek azalmakta. Yakın bir gelecekte, "Çömlekçi Mahallesi'nde oturuyorum" diyenlerin sayısı iki elin parmaklarını geçmeyecek!..
Kaynakça:
(1) Per. Minas Bijişkyan, Pontos Tarihi, Çeviri: Hrand D. Andreasyon, İkinci Basım, Çiviyazıları, İstanbul / Kasım 1998, s. 139.
(2) Per Minas Bijişkyan, Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası (1817 - 1819), Tercüme ve Notlar: Hrand D. Andreasan, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1969, s. 57. Bijiskyan'ın dipnotu: (*)Lastivertli Aristakes, Tarih, Venedik 1844, s. 12.
(3) Heath W. Lowry, Trabzon Şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi (1461-1583), İngilizceden Türkçeye çeviren: Demet ve Heath Lowry, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, Temmuz 1981, s. 27, 29.
NÜFUS HAREKETLERİ
İsmail Fandaklı
Doğal güzellikleri ve tarihi gerçeklerle antik Trabzon kentinin önemli bir yerleşim yeri olan Arafilboy ve Çömlekçi, geçmişiyle tarihi sayfalarına altın harflerle yazılacak. Korunaklı bir yamaç ve koyda yaşayan geçmişin insanları, çok güzel zamanlara tanıklık etmiştir.
Şehrin doğu varoşu diye bilinen Çömlekçi'nin doğu sahilinde, şehri ve limanı düşman gemilerine karşı koruyan “Telli Tabya” denilen bir tabya vardır(1).
Değirmendere (Piksidis, yani şimşir), Gümüşhane'nin yakınından gelen orta büyüklükte bir çaydır. Vaktiyle burada çok şimşir varmış. Çayın üzerinde beş gözlü yüksek ve büyük bir kargır köprü vardır. Alabalığı, sazan ve başka çeşit balıklar bulunan bu çay bazen taşarak tahribata sebep olur. Çayın yukarı tarafında, setlerle hızla akıtılan su, değirmenleri işletir. Bundan dolayıdır ki çaya “Değirmen Deresi” adı verilmiştir.
Arrianos, “İsos Irmağı” olarak zikrettiği bu yerde bazı bina ve tapınaklar gördüğünü söyler. Çay çok hızlı aktığı için sahil taş ve kumla dolar. Daha yukarıda, yerden köpürerek fışkıran Gılgılsu vardır. Cahil halk bunu bir mucize sanarak oraya dua etmeye giderdi.
Trabzon'un şimdiki limanı Çömlekçi'dir. Kanida, Tuzluçeşme, Taşdirek, Kemerkaya, Mumhaneönü ve kalenin önünde Moloz'da küçük limanlardır. Limanlar her türlü ihracat ve ithalat ile çok faal bir vaziyettedir. Kara yolu ile en çok yapılan ihracat Halep, Şam, Bağdat ve Hindistan'a kadar sevk edilen kenevir üzerinde olur. İstanbul'a ve Rusya'ya da şarap, tütün ve fındık sevk edilir.
Hoşoğlan veya Ağaçbaşı, Boztepe'nin güneyinde şehrin sınır noktası sayılır. Karadan şehre gelen bütün yolcular buradaki dağ geçidinden geçmeye mecbur olup, paşanın memurları yolcuların kağıtlarına burada bakarlar. Aynı yerde bulunan Hoşoğlan çayının adına dair mevcut bir rivayete göre, Sultan Mehmed orada idam ettirdiği güzel bir gencin masumiyetini anlayınca “Vah hoş oğlan” demiştir(2).
1523 defterinden başlayarak “mahalle-i Dafnunda”, nam-ı diğer “Çömlekçi” olarak ilk kez geçmektedir.
Rumca ‘daphnous’ (Türkçe defne de bu kelimeden çıkmıştır) kelimesinin bir hali olan Dafnunda, şehrin doğu varoşlarında, deniz kenarında eskiden kurulmuş bir kesimin adıydı. Yirminci yüzyılın başlarına kadar bölge Rumlar tarafından Daphnous adı bilinmekle birlikte, bu bölgenin adı Çömlekçi Mahallesi olmuştur.
Daha sonraki 1553 ve 1583 kayıtlarında da Çömlekçi Mahallesi yer almaktadır. Söz konusu üç kayıtta da Arafilboy (Aya Filibo) Mahallesi'nin kaydına rastlanmıyor. 1523 ve 1553 yılı kayıtlarında Pikşid (Değirmendere) mahalle olarak yer alırken, 1583 kaydında yer almadığı görülür. 1740 - 1742 kayıtlarında da Çömlekçi(ler) Mahallesi'ni yine görmekteyiz. 1754'te kayıtlara geçen on yedi Trabzon mahallesi arasında Çömlekçi Mahallesi de yer alıyor.
1876 yılına gelindiğinde Trabzon'un mahalle sayısı 37'dir. Ancak bu kayıtlarda “Çömlekçi” diye bir kayda rastlanmaz. Bu sefer mevcut mahalleler arasında Aya Filibo (Arafilboy) Mahallesi'nin yer aldığını görmekteyiz. Aynı şekilde 1916 yılına gelindiğinde kentin mahalle sayısı 38'dir ve bunların arasında Ayafilibo Mahallesi yer alırken, Çömlekçi adının yer almaması dikkat çekicidir.
Bu kayıtlardan da anlaşıldığı gibi, zaman zaman sadece sınırlar değişmiyor, mahalle sayılarında da azalma veya artışlar olabiliyor.
Çömlekçi Mahallesi'nin bir bölümünü İskenderpaşa'ya, Arafilboy Mahallesi'nin de ilk rampasının güney batısında kalan kısmını Aşağı Boztepe Mahallesi'ne bağlı olarak görüyoruz kayıtlarda. Bir başka ilginç nokta da, Çömlekçi Mahallesi'nin şimdiki Limonlu Sokak'ın batısında kalan bölümü İskenderpaşa Mahallesi'ne bağlı olurken, diğer tarafı, yani doğusu Piksidis (Değirmendere) Mahallesi kayıtlarında yer alıyor. Hal böyle olunca da “Çömlekçi” adını mahalle listesinde göremiyoruz. Başka bir tarihteki kayıtlarda da “Ayafilibo” adı yer almayıp, ikisi birden Çömlekçi Mahallesi diye adlandırılıyor. Bu yüzdendir ki nüfus kayıtlarında “Ayafilibo maa Çömlekçi” diye yazılmış.
27 Kasım 1908 tarihinde resmen kurulan İttihat ve Terakki Cemiyeti Trabzon Şubesi'nin, 7 - 11 Mart 1912 tarihleri arasında gerçekleştirilen seçimlerinde Aya Filibo Mahallesi'nin üçe ayrıldığını görürüz: Aya Filibo Müslüman Mahallesi, Aya Filibo Ermeni Mahallesi ve Aya Filibo Rum Mahallesi.
1521 ve 1553 tahrir defterlerinde mahalle-i Pikşid, nam-ı diğer Değirmenderesi. Bunun surla çevrili şehrin üç kilometre doğusunda, Kara Deniz'e dökülen nehrin adı olan Pyxites'in (şimşir ağacı) Osmanlıca tercümesi olduğu açıkça belli olmaktadır. Onaltıncı yüzyıl sonlarında resmi kullanımdaki Pikşid adının yerini Türkçesi Değirmenderesi almıştı(3). Ancak 1817 yılında bile Bijişkyan, Değirmenderesi'nin Rumcasını Piksidis olarak vermektedir. Bugün şehrin bu kesimi hâlâ Değirmenderesi adıyla tanınmaktadır.
Görüldüğü gibi ilk kez 1523 tarihindeki tahrir defterlerinde yer alan Çömlekçi Mahallesi'ni bundan önceki 1521 tarihli tahrir defterinde göremiyoruz. Çok daha sonraki yıllarda yerleşim birimi olmuş Pikşid Mahallesi'nin kayıtlarda yer alması çok ilginç.
1834 nüfus sayımı sonuçlarına göre defterde Trabzon kazasına bağlı 32 mahallenin nüfus sayım sonuçları bulunmaktadır. Ancak Muhyiddin ile Zeytinlik, Ayafilibo ile de Çömlekçi Mahallelerinin birlikte yazılması sebebiyle gerçek mahalle sayısının 34 olduğu anlaşılmaktadır.
1523, 1553 ve 1583 yıllarına ait tahrir defterlerinde bu mahallelerin büyük çoğunluğu bulunmaktaydı. Nüfus defterinde, tahrir defterindeki mahallelerden farklı olarak Musapaşa, Şirinhatun, Kule, Mollasiyah, Muhyiddin, Zeytinlik, Yenicuma, Tekke, Boztepe-i Bâlâ, Boztepe-i Zir, Kemerkaya ve Çarşu Mahallelerinin bulunduğu anlaşılmaktadır.
Enver Paşa'nın 1915'te yer - mahalle adlarıyla ilgili kararıyla Türk ve Müslüman olmayan bütün adların değiştirilmesi emredilir. Söz konusu emirle Trabzon'da birçok yerleşim yerinin adı değişirken, Ayafilibo Mahallesi de, “Kudretiye Mahallesi” olarak kayıtlara geçer.
Cumhuriyet döneminde “Esentepe Mahallesi” olan mahallede son yıllarda isim tartışmaları hâlâ sürüyor. Her ne kadar "Arafiloy" adını alma çabaları sürse de, her iki mahallenin nüfusu giderek azalmakta. Yakın bir gelecekte, "Çömlekçi Mahallesi'nde oturuyorum" diyenlerin sayısı iki elin parmaklarını geçmeyecek!..
Kaynakça:
(1) Per. Minas Bijişkyan, Pontos Tarihi, Çeviri: Hrand D. Andreasyon, İkinci Basım, Çiviyazıları, İstanbul / Kasım 1998, s. 139.
(2) Per Minas Bijişkyan, Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası (1817 - 1819), Tercüme ve Notlar: Hrand D. Andreasan, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1969, s. 57. Bijiskyan'ın dipnotu: (*)Lastivertli Aristakes, Tarih, Venedik 1844, s. 12.
(3) Heath W. Lowry, Trabzon Şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi (1461-1583), İngilizceden Türkçeye çeviren: Demet ve Heath Lowry, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, Temmuz 1981, s. 27, 29.