HAZİRAN, GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA
VE ÜZEYİR (AZİZ) ZAN
İsmail Fandaklı
Her insanın yaşamında bazı mevsimler ya da ayların bıraktığı izler vardır. Düşündükçe; acılar, sevinçler, umutlar, umutsuzluklar, unutulmayanlar, vazgeçilemeyenler bir film şeridi gelir geçer insanın gözünün önünden.
Baharda erguvanları, yaz aylarında yeşil yapraklar arasından göz kırpan kirazları, sonbaharda çınar yapraklarını ve kış mevsiminin yüzünüzü acıtan soğuğunda kardelenleri çok severim. Bu nedenledir ki, her mevsim yeniden aşık olurum!..
Zemheri, Küçük, Mart, Abril, Mayıs derken gelir ardından “Kiraz Ayı”… Haziran ayının yükü bu yüzden ağır olur… Mart dumanından kurtulan çiçekler meyveye durmuş, davetkardır al kirazı, kara kirazı, sevenlerini bekler… Biri erken, diğeri bir süre sonra derken, kirazlar; “Orak Ayı”nda bile baldudak gibi sarkar yeşil yapraklarla birlikte…
Haziran, yani “Kiraz Ayı”, biz Trabzonlular için bir başka anlam taşır. Erguvan çiçeklerinin meyveye durduğu, kirazların bolca ürün verdiği “Kiraz Ayı”nda, üçüncü ve son kez onurlandırmıştı Trabzon'u Gazi Mustafa Kemal Paşa… O nedenle her haziran gelişinde yüreğimiz bir başka güzelliklerle dolar…
Bu konuda çokça yazılar yazılmış, bir o kadar da kitap hazırlanmıştır. Yıllardır birçok ileri yaşta insanımızla konuşmuş, notlar almıştık. Çömlekçi Mahallesi'nin ağabeyi Üzeyir Zan'la, 25 Şubat 2016'da bir söyleşi yapmış, anlattıklarını kaydetmiştim. Üzeyir Bey, Trabzon'un Pazarkapı Mahallesi'nde 3 Mart 1915'te doğmuş. 1920'de annesi Seher Hanım'la birlikte Nüfus Müdürlüğü'ne gitmiş, görevli memur adını “Aziz”, doğum tarihini de 3 Mart 1920 olarak kayda geçmiş.
Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın, üç kez Trabzon'u onurlandırışının yakın tanığı Üzeyir Zan, o günleri şöyle anlatıyor:
“Gazi Mustafa Kemal Paşa, Hamidiye Kruvazörü ile Trabzon'a ilk geldiğinde (15 Eylül 1924) dokuz yaşındaydım. Mahalleden arkadaşlarla önce iskeleye, oradan da Güzelhisar'a gitmiştik. Çocuk olduğumuz için bizi engellemediler ve Atatürk'ün üç metre yakınına kadar sokulabilmiştik. Dikkatlice ve hayranlıkla gözlerine bakmıştım. Bize doğru bakıp, "Ne haber çocuk" dediğinde, kalbim yerinden fırlayacak gibi olmuştu.
Atatürk, 27 Kasım 1930'da Ege Vapuru ile Trabzon'a ikinci kez geldi; doğruca Cumhuriyet Halk Fırkası'na gitti, orada konuşma yapacak. İnsanlar toplanmış, oldukça kalabalık bir ortam var. Tam bir izdiham yaşandı. Mustafa Kemal Paşa, oradan hemen ayrıldı ve Kalepark'a geçti. Yaklaşık 15 yaşlarındayım o zamanlar. Aradan sıvışıp konuşma yaptığı alana yaklaştım, aramızda çok az bir mesafe vardı. İlk gelişlerinde çocuktum ve fazlaca ayrıntıyı hatırlayamıyorum. Bu sefer daha yetişkindim ve olayları daha iyi anlayabiliyordum. Düşündüğüm gibi çok uzun boylu biri değil. Gözleri hafif mavi. Konuşurken gözleri fırlayacakmış gibi oluyor. Konuşması durunca gözlerinin maviliği tümüyle ortaya çıkıyor. Neredeyse soluk almadan kendisini dinliyorum. Atatürk'ün konuşması durunca kendi kalp atışlarımı rahatlıkla duyabiliyorum. Yaklaşık bir saat konuştu orada. Arabasıyla Hos tarafına gitmişti ama nereye gittiğini bilmiyorum. Daha sonra gidişi limandan olmuştu ve yine herkes iskeleye koşmuştu. Köşk'te Gazi'nin onuruna verilen yemekte Trabzonlu müzisyenler konser vermişti. Bizim mahalleden komşularımız Tamburi Fransız Ali, Osman ve kardeşi Rıza (Hançer) da müzisyenler arasındaydı.
Aradan yedi yıl geçti; Atatürk, 10 Haziran 1937'de, İzmir Vapuru ile son kez Trabzon'a geldi. Bu sefer Belediye'nin önünde konuşma yapacak, hoparlörle duyuru yapmışlardı. Geliş saatinde sarkma olunca konuşma iptal edilmişti. Akşam yemeğinde Soğuksu'daki köşke çıkmıştı. Yemekte Trabzonlu müzisyenler kendisine konser verdi. Bu arada kendisi de üç - dört şarkı söylüyor, gelen müzisyenlerle birlikte. O gece, saat biraz ilerlemişti, mahalleye polis aracı geldi, 'Fransız Ali'nin evini soruyorlar. Fransız gemicilerin acenteliğini yaptığı için adı 'Fransız Ali'ye çıkmıştı. Polisler, kendisini sorunca eşi Zehra abla ve mahalleli çok telaşlanmıştı. 'Fransız Ali', müzisyen ve çok iyi tambur çalıyor. Bizim sokakta bitişik komşumuzdu. Evleri hamamın yanındaydı. Ailesi korkudan ağlamaya başlayınca, gelen polisler duruma açıklık getirdi: Atatürk'ün akşam yemeği için Trabzonlu müzisyenleri topladıklarını, konser verdikten sonra tekrar eve getireceklerini söylediler. Fransız Ali ile birlikte; kilisenin arkasında, sahildeki evde oturan bizim Osman ile kardeşi Rıza (Hançer) da Köşk'e gitmişti. Mahalleli, 'Fransız Ali'nin dönüşünü bekledi ama saat gece yarısını çok geçince herkes yattı. Sabah sokağımıza toplandı mahalleli, merakını giderebilmek için. 'Fransız Ali', kalkınca gece neler olup bittiğini toplanan kalabalığa anlatmıştı. Gazi Mustafa Kemal Paşa, gece yemekten sonra müzisyenlere soruyor; 'Benden istediğiniz herhangi bir şey var mı?' diye. Ne isteseler emin olun verirdi. Ama müzisyenlerin hepsi, 'Sağlığınızdan başka bir şey istemeyiz Paşam' demişler. Paşa, bunu üç kez tekrarlamış, aldığı yanıt yine değişmemiş. Tam bu sırada Atatürk, yaverini çağırmış, kalem ve kağıt istemiş. Birkaç satır yazı yazmış, 'Bu yazıyı hemen Ankara'ya geçin, Meclis'te onaylansın' demiş. Yaveri, 'Paşam, bütün mal varlığınızı bağışladığınızı yazmışsınız bu kağıda' deyince Paşa; 'Evet, bütün mal varlığımı Türk halkına bağışlıyorum. Hemen gereği yapılsın' demiş. Yaverine demiş ki; 'Bu mal - mülk zaten benim değildi. Bütün bunları bu memleketin iyi insanları bana hediye etmişti. Şimdi ben de bütün mal varlığımı ülkemin mert insanlarına, asıl sahiplerine bağışlıyorum. Bu güzel insanlar Atatürk'ünü nasıl olsa bakar.'
Daha sonra öğrendik, o gece mal varlığını bağışlama konusunun ayrıntılarını da kaleme almış Mustafa Kemal Atatürk.
Sabahın erken saatlerinde bir başka enteresanlık da Meydan'da, Belediye'nin önünde yaşanır. Öyle anlaşılıyor ki Paşa, o gece hiç uyumamış çünkü çok erken saatlerde otomobili ile Meydan'a iner. Amacı Kalepark'a gitmektir. Belediye'nin önünden geçerken sabahın erken saatinde yemlenmek için güvercinler alanı neredeyse kaplamış. Paşa, otomobili durdurur ve inip kuşların yanına gider. Sağa sola biraz bakınır. Aslen Gümüşhaneli zahireci Kadir (Aligil) Aga da, Belediye'nin tam karşısındaki dükkanı yeni açmış. Dükkana gidip, bir 'kara okka' buğday alan Gazi Mustafa Kemal, doğruca kuşların yanına gider ve onlara yem atmaya başlar. Kafasına, omuzlarına konan güvercinlerden Atatürk'ü görmek adeta zorlaşır. Yaveri müdahale etmek ister ama Paşa, kendisine kızar. Paşa'nın mutluluğunu tarif etmek zor. Uzun süre güvercinleri yemleyen Atatürk, kovayı dükkan sahibine verir ve borcunu ödeyerek otomobiliyle Kalepark'a gider.
Kadir Aga, gelenin kim olduğunu bilmemektedir. Bahri Gerçek'in işlettiği Selamet Oteli çalışanları, otelin önüne dizilmiş Atatürk'ün yaptıklarını izliyor. Paşa gidince de Kadir Aga'nın dükkanına koşarlar, ellerindeki gazetede Atatürk'ün bir fotoğrafı vardır. 'Tanıdın mı Kadir Aga geleni?' diye sorarlar. 'Hayır, tanımadım. Ama çok kibar bir adamdı, oldukça da cömert' diye karşılık verir. Bahri Gerçek'in otel çalışanlarından Mahmut (Altınok) Efendi, 'Atatürk'ü nasıl tanımazsın?' diyince, Kadir Aga çok heyecanlanır; 'Eyvahlar olsun!.. Yahu daha önce neden söylemediniz? Şöyle doyasıya onu dişler, koklar ve öperdim. Çok önemli bir fırsatı kaçırdım desenize' diye hayıflanır. Gazi'nin bu yaptıklarını Mahmut Efendi(Tolga) ve Kadir Aga'dan dinlemiştim.
Trabzon'u üç kez ziyaret eden Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın tüm gelişlerinde onu görebilmiş olmanın onurunu her zaman yaşadım.”
Aslen Artvinli olan Tapu Kadastro memuru Osman Bey'in oğlu Üzeyir (Aziz) Zan, 3 Mart 1915'te Pazarkapı Mahallesi'nde doğdu, 1920'de ayak bastığı Çömlekçi'deki evinde 31 Ocak 2019'da vefat etti. Işıklar içinde uyu, yüreği Atatürk ve Cumhuriyet aşkıyla dolu güzel insan…
Nerede o, Atatürk'ü son kez kucaklayan haziran aylarının eşsiz güzelliği? Kiraz aylarının tadı, kokusu ve rengi kalmadı yaşadığımız antik kent Trabzon'da… Beton yığınlarıyla köşe kapmaca oynayan birkaç erguvan da olmasa, baharın geldiğini anlamak olanaksız.
Şöyle bir çevrenize bakın; cumbalı bir ev, pencerelerinden sarkan sultan küpeleri, bahçesinde kokulu üzüm, karayemiş, Trabzon hurması, kirazın alı karası, zerdali, vişne, zeytin ve narenciyenin her çeşidinin bulunduğu bir yer görebiliyor musunuz?
Göremezsiniz çünkü, o güzelliklerin yerine "beton çıbanları" dikildi, yeşermesi bekleniyor!..
VE ÜZEYİR (AZİZ) ZAN
İsmail Fandaklı
Her insanın yaşamında bazı mevsimler ya da ayların bıraktığı izler vardır. Düşündükçe; acılar, sevinçler, umutlar, umutsuzluklar, unutulmayanlar, vazgeçilemeyenler bir film şeridi gelir geçer insanın gözünün önünden.
Baharda erguvanları, yaz aylarında yeşil yapraklar arasından göz kırpan kirazları, sonbaharda çınar yapraklarını ve kış mevsiminin yüzünüzü acıtan soğuğunda kardelenleri çok severim. Bu nedenledir ki, her mevsim yeniden aşık olurum!..
Zemheri, Küçük, Mart, Abril, Mayıs derken gelir ardından “Kiraz Ayı”… Haziran ayının yükü bu yüzden ağır olur… Mart dumanından kurtulan çiçekler meyveye durmuş, davetkardır al kirazı, kara kirazı, sevenlerini bekler… Biri erken, diğeri bir süre sonra derken, kirazlar; “Orak Ayı”nda bile baldudak gibi sarkar yeşil yapraklarla birlikte…
Haziran, yani “Kiraz Ayı”, biz Trabzonlular için bir başka anlam taşır. Erguvan çiçeklerinin meyveye durduğu, kirazların bolca ürün verdiği “Kiraz Ayı”nda, üçüncü ve son kez onurlandırmıştı Trabzon'u Gazi Mustafa Kemal Paşa… O nedenle her haziran gelişinde yüreğimiz bir başka güzelliklerle dolar…
Bu konuda çokça yazılar yazılmış, bir o kadar da kitap hazırlanmıştır. Yıllardır birçok ileri yaşta insanımızla konuşmuş, notlar almıştık. Çömlekçi Mahallesi'nin ağabeyi Üzeyir Zan'la, 25 Şubat 2016'da bir söyleşi yapmış, anlattıklarını kaydetmiştim. Üzeyir Bey, Trabzon'un Pazarkapı Mahallesi'nde 3 Mart 1915'te doğmuş. 1920'de annesi Seher Hanım'la birlikte Nüfus Müdürlüğü'ne gitmiş, görevli memur adını “Aziz”, doğum tarihini de 3 Mart 1920 olarak kayda geçmiş.
Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın, üç kez Trabzon'u onurlandırışının yakın tanığı Üzeyir Zan, o günleri şöyle anlatıyor:
“Gazi Mustafa Kemal Paşa, Hamidiye Kruvazörü ile Trabzon'a ilk geldiğinde (15 Eylül 1924) dokuz yaşındaydım. Mahalleden arkadaşlarla önce iskeleye, oradan da Güzelhisar'a gitmiştik. Çocuk olduğumuz için bizi engellemediler ve Atatürk'ün üç metre yakınına kadar sokulabilmiştik. Dikkatlice ve hayranlıkla gözlerine bakmıştım. Bize doğru bakıp, "Ne haber çocuk" dediğinde, kalbim yerinden fırlayacak gibi olmuştu.
Atatürk, 27 Kasım 1930'da Ege Vapuru ile Trabzon'a ikinci kez geldi; doğruca Cumhuriyet Halk Fırkası'na gitti, orada konuşma yapacak. İnsanlar toplanmış, oldukça kalabalık bir ortam var. Tam bir izdiham yaşandı. Mustafa Kemal Paşa, oradan hemen ayrıldı ve Kalepark'a geçti. Yaklaşık 15 yaşlarındayım o zamanlar. Aradan sıvışıp konuşma yaptığı alana yaklaştım, aramızda çok az bir mesafe vardı. İlk gelişlerinde çocuktum ve fazlaca ayrıntıyı hatırlayamıyorum. Bu sefer daha yetişkindim ve olayları daha iyi anlayabiliyordum. Düşündüğüm gibi çok uzun boylu biri değil. Gözleri hafif mavi. Konuşurken gözleri fırlayacakmış gibi oluyor. Konuşması durunca gözlerinin maviliği tümüyle ortaya çıkıyor. Neredeyse soluk almadan kendisini dinliyorum. Atatürk'ün konuşması durunca kendi kalp atışlarımı rahatlıkla duyabiliyorum. Yaklaşık bir saat konuştu orada. Arabasıyla Hos tarafına gitmişti ama nereye gittiğini bilmiyorum. Daha sonra gidişi limandan olmuştu ve yine herkes iskeleye koşmuştu. Köşk'te Gazi'nin onuruna verilen yemekte Trabzonlu müzisyenler konser vermişti. Bizim mahalleden komşularımız Tamburi Fransız Ali, Osman ve kardeşi Rıza (Hançer) da müzisyenler arasındaydı.
Aradan yedi yıl geçti; Atatürk, 10 Haziran 1937'de, İzmir Vapuru ile son kez Trabzon'a geldi. Bu sefer Belediye'nin önünde konuşma yapacak, hoparlörle duyuru yapmışlardı. Geliş saatinde sarkma olunca konuşma iptal edilmişti. Akşam yemeğinde Soğuksu'daki köşke çıkmıştı. Yemekte Trabzonlu müzisyenler kendisine konser verdi. Bu arada kendisi de üç - dört şarkı söylüyor, gelen müzisyenlerle birlikte. O gece, saat biraz ilerlemişti, mahalleye polis aracı geldi, 'Fransız Ali'nin evini soruyorlar. Fransız gemicilerin acenteliğini yaptığı için adı 'Fransız Ali'ye çıkmıştı. Polisler, kendisini sorunca eşi Zehra abla ve mahalleli çok telaşlanmıştı. 'Fransız Ali', müzisyen ve çok iyi tambur çalıyor. Bizim sokakta bitişik komşumuzdu. Evleri hamamın yanındaydı. Ailesi korkudan ağlamaya başlayınca, gelen polisler duruma açıklık getirdi: Atatürk'ün akşam yemeği için Trabzonlu müzisyenleri topladıklarını, konser verdikten sonra tekrar eve getireceklerini söylediler. Fransız Ali ile birlikte; kilisenin arkasında, sahildeki evde oturan bizim Osman ile kardeşi Rıza (Hançer) da Köşk'e gitmişti. Mahalleli, 'Fransız Ali'nin dönüşünü bekledi ama saat gece yarısını çok geçince herkes yattı. Sabah sokağımıza toplandı mahalleli, merakını giderebilmek için. 'Fransız Ali', kalkınca gece neler olup bittiğini toplanan kalabalığa anlatmıştı. Gazi Mustafa Kemal Paşa, gece yemekten sonra müzisyenlere soruyor; 'Benden istediğiniz herhangi bir şey var mı?' diye. Ne isteseler emin olun verirdi. Ama müzisyenlerin hepsi, 'Sağlığınızdan başka bir şey istemeyiz Paşam' demişler. Paşa, bunu üç kez tekrarlamış, aldığı yanıt yine değişmemiş. Tam bu sırada Atatürk, yaverini çağırmış, kalem ve kağıt istemiş. Birkaç satır yazı yazmış, 'Bu yazıyı hemen Ankara'ya geçin, Meclis'te onaylansın' demiş. Yaveri, 'Paşam, bütün mal varlığınızı bağışladığınızı yazmışsınız bu kağıda' deyince Paşa; 'Evet, bütün mal varlığımı Türk halkına bağışlıyorum. Hemen gereği yapılsın' demiş. Yaverine demiş ki; 'Bu mal - mülk zaten benim değildi. Bütün bunları bu memleketin iyi insanları bana hediye etmişti. Şimdi ben de bütün mal varlığımı ülkemin mert insanlarına, asıl sahiplerine bağışlıyorum. Bu güzel insanlar Atatürk'ünü nasıl olsa bakar.'
Daha sonra öğrendik, o gece mal varlığını bağışlama konusunun ayrıntılarını da kaleme almış Mustafa Kemal Atatürk.
Sabahın erken saatlerinde bir başka enteresanlık da Meydan'da, Belediye'nin önünde yaşanır. Öyle anlaşılıyor ki Paşa, o gece hiç uyumamış çünkü çok erken saatlerde otomobili ile Meydan'a iner. Amacı Kalepark'a gitmektir. Belediye'nin önünden geçerken sabahın erken saatinde yemlenmek için güvercinler alanı neredeyse kaplamış. Paşa, otomobili durdurur ve inip kuşların yanına gider. Sağa sola biraz bakınır. Aslen Gümüşhaneli zahireci Kadir (Aligil) Aga da, Belediye'nin tam karşısındaki dükkanı yeni açmış. Dükkana gidip, bir 'kara okka' buğday alan Gazi Mustafa Kemal, doğruca kuşların yanına gider ve onlara yem atmaya başlar. Kafasına, omuzlarına konan güvercinlerden Atatürk'ü görmek adeta zorlaşır. Yaveri müdahale etmek ister ama Paşa, kendisine kızar. Paşa'nın mutluluğunu tarif etmek zor. Uzun süre güvercinleri yemleyen Atatürk, kovayı dükkan sahibine verir ve borcunu ödeyerek otomobiliyle Kalepark'a gider.
Kadir Aga, gelenin kim olduğunu bilmemektedir. Bahri Gerçek'in işlettiği Selamet Oteli çalışanları, otelin önüne dizilmiş Atatürk'ün yaptıklarını izliyor. Paşa gidince de Kadir Aga'nın dükkanına koşarlar, ellerindeki gazetede Atatürk'ün bir fotoğrafı vardır. 'Tanıdın mı Kadir Aga geleni?' diye sorarlar. 'Hayır, tanımadım. Ama çok kibar bir adamdı, oldukça da cömert' diye karşılık verir. Bahri Gerçek'in otel çalışanlarından Mahmut (Altınok) Efendi, 'Atatürk'ü nasıl tanımazsın?' diyince, Kadir Aga çok heyecanlanır; 'Eyvahlar olsun!.. Yahu daha önce neden söylemediniz? Şöyle doyasıya onu dişler, koklar ve öperdim. Çok önemli bir fırsatı kaçırdım desenize' diye hayıflanır. Gazi'nin bu yaptıklarını Mahmut Efendi(Tolga) ve Kadir Aga'dan dinlemiştim.
Trabzon'u üç kez ziyaret eden Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın tüm gelişlerinde onu görebilmiş olmanın onurunu her zaman yaşadım.”
Aslen Artvinli olan Tapu Kadastro memuru Osman Bey'in oğlu Üzeyir (Aziz) Zan, 3 Mart 1915'te Pazarkapı Mahallesi'nde doğdu, 1920'de ayak bastığı Çömlekçi'deki evinde 31 Ocak 2019'da vefat etti. Işıklar içinde uyu, yüreği Atatürk ve Cumhuriyet aşkıyla dolu güzel insan…
Nerede o, Atatürk'ü son kez kucaklayan haziran aylarının eşsiz güzelliği? Kiraz aylarının tadı, kokusu ve rengi kalmadı yaşadığımız antik kent Trabzon'da… Beton yığınlarıyla köşe kapmaca oynayan birkaç erguvan da olmasa, baharın geldiğini anlamak olanaksız.
Şöyle bir çevrenize bakın; cumbalı bir ev, pencerelerinden sarkan sultan küpeleri, bahçesinde kokulu üzüm, karayemiş, Trabzon hurması, kirazın alı karası, zerdali, vişne, zeytin ve narenciyenin her çeşidinin bulunduğu bir yer görebiliyor musunuz?
Göremezsiniz çünkü, o güzelliklerin yerine "beton çıbanları" dikildi, yeşermesi bekleniyor!..